Nhu cầu tạo kịch bản của con người

Năm 1944, có một đoạn phim ngày nay đã trở thành kinh điển trong giới… khoa học. Cốt truyện của nó vô cùng đơn giản: đôi tình nhân đang đi dạo thì kẻ phản diện lao từ trong nhà ra và vật lộn với người đàn ông. 

Người phụ nữ chạy vào trong nhà trốn, và sau khi “giải quyết” xong người đàn ông, hung thủ quay lại vào trong nhà để tìm cô. Nhưng bằng một cách nào đó, người đàn ông tỉnh lại, quay vào nhà mở cửa giải cứu cô gái. Tên phản diện bất lực nhìn cả hai chạy trốn, và tức giận đập phá chính căn nhà của mình.

Đoạn phim vô nghĩa về mặt nghệ thuật này trở nên nổi tiếng vì… diễn viên của nó. Các nhà tâm lý học Fritz Heider và Marianne Simmel của Đại học Smith ở Massachusetts đã tạo ra đoạn phim này với nhân vật chỉ là các hình tam giác lớn (kẻ  phản diện), tam giác nhỏ (anh hùng) và hình tròn (nữ chính), và đấy là một bước ngoặt về nghiên cứu thực nghiệm các hành vi biểu kiến, để hiểu được xung lực của con người trong việc xây dựng các câu chuyện.

Nhóm nghiên cứu khảo sát 36 người và 35 trong số này sau khi xem đã nhất trí rằng hình tam giác lớn là một kẻ bắt nạt xấu tính, cáu kỉnh, một nửa xác định rằng hình tam giác nhỏ là nhân vật dũng cảm, mạnh mẽ. Gần như không có thông tin gì ngoài các hình tam giác và tròn nhảy múa trên màn hình, nhưng con người đã tự xây dựng được một câu chuyện chính xác như những gì các nhà nghiên cứu mong muốn.

Tạo ra câu chuyện xung quanh các hình vẽ là một chuyện, nhưng trí tưởng tượng của con người không chỉ có thế. Khi nhạc sĩ người Đức Richard Wagner nghe được một đoạn trong Bản giao hưởng số 3 của Beethoven, ông cảm thấy hình ảnh của một ‘người đàn ông vui vẻ đáng yêu, đang bước đi vui vẻ nồng nhiệt qua các cánh đồng của tự nhiên’. 

Các nhà tâm lý đã khám phá ra rằng diễn giải tường thuật là một nhu cầu của con người, và chính điều này hình thành cảm giác của họ về bất kỳ sự kiện nào. Một trận đấu thể thao cũng thế: những gì chúng ta nhớ đến không phải là các sự kiện đơn thuần, kiểu như trận đấu mà Roger Federer đã đập gãy vợt có tỉ số bao nhiêu, mà là những cốt truyện đáng nhớ, như là chiến thắng của kinh nghiệm trước tuổi trẻ (Jimmy Connors thua Arthur Ashe năm 1975) hay cuộc so tài ngang ngửa giữa hai huyền thoại (Rafael Nadal và Roger Federer, chung kết Wimbledon 2008).

Thậm chí, nhà toán học và khoa học xã hội Peter Sheridan Dodds của Đại học Vermont và các đồng nghiệp đã xác định được các mô-típ đặc biệt trong những câu chuyện được kể từ các trận đấu. Bằng cách xem xét 1.300 trận đấu qua các mùa giải từ 2008-2014, ông và cộng sự đã phát hiện ra các mô-típ “ăn khách” của một đội bóng.

Nếu Manchester Unitef trong thời kỳ hoàng kim thắng mọi trận với tỉ số cách biệt, thì ngay cả người hâm mộ của họ cũng phát chán. Nhưng không. Đội bóng áo đỏ đã “kể” những câu chuyện đầy kịch tính mà phải đến bù giờ người ta mới biết được kết cục (hãy nhớ lại chung kết Champions League với Bayern năm 1999), cùng những khoảnh khắc đáng nhớ khác.

Quá nhiều chất liệu để kể

Bạn có thể tìm thấy mọi loại câu chuyện ở World Cup lần này. Từ bất ngờ của kẻ yếu như chuyện Nhật Bản đánh bại Tây Ban Nha và Saudi Arabia hạ Argentina, cho đến hành trình cổ tích của Morocco hay Croatia. Bạn cũng có thể thấy những người hùng gục ngã với những giọt nước mắt không thể nào quên của Neymar và đặc biệt là Cristiano Ronaldo. Những bàn thắng vào phút bù giờ thứ… 11 (trận Hà Lan hòa Argentina), trong các cuộc rượt đuổi kịch tính trong trận lẫn hiệp phụ, và rất nhiều loạt luân lưu cân não.

Nếu là người yêu thích các câu chuyện địa chính trị, bạn cũng có thể tìm thấy chúng ở Doha, như là chuyện đội tuyển Đức che miệng để phản đối FIFA, và sự vươn lên của các đội tuyển đến từ thế giới Arab hay châu Phi.

Có thể khi World Cup 2022 kết thúc và nhìn lại mọi chuyện, chúng ta sẽ nhìn thấy những khiếm khuyết của nó, như là chủ nhà bị loại quá sớm và dễ dàng sau ba trận toàn thua, hay chuyện các tên tuổi lớn như Brazil, Anh, Bồ Đào Nha đã sạch bóng đáng kể sau khi kết thúc vòng tứ kết. Nhưng có một điều chắc chắn: chúng ta có rất nhiều câu chuyện sẽ được kể mãi sau khi VCK ở Qatar kết thúc, với cảm xúc không thể nào quên đi kèm.

Bởi vì World Cup 2022 đã diễn ra với những chất liệu để kể các câu chuyện tạo cảm xúc chưa từng có trong lịch sử (một nhà báo thậm chí đã qua đời vì đau tim khi xem trận Argentina - Hà Lan). Và dù nó chưa kết thúc, hẳn rất nhiều người đã cảm thấy rằng đây sẽ là một trong những VCK hay nhất họ từng xem, và kể lại cho con cháu của mình, với sự xúc động có thể vẫn vẹn nguyên theo năm tháng.